مفاتیح الاصول (کتاب)

کتاب «مفاتیح الأصول» از مشهورترین تألیفات سید محمد مجاهد در علم اصول است.

مؤلف

سید محمد مجاهد بن سید على صاحب الریاض بن محمدعلى بن ابى المعالى الصغیر حسنى طباطبایى (متوفى ۱۲۴۲ قمرى). سید على صاحب الریاض، از اعاظم فقهاى عصر خود است. او از اجلاء شاگردان وحيد بهبهاني و خود استاد بزرگانى همچون صاحب مفتاح الکرامة، جواد بن محمد حسینى عاملى، صاحب مقابیس و صاحب مطالع می باشد. کتاب دیگر او «المناهل» در فقه، از کتابهاى فقهى مشهور مى‌باشد.

تاریخ تألیف‌

کتاب مفاتیح در سال ۱۲۲۶ به پایان رسیده ولى در نسخه‌اى که در کتابخانه حاج شیخ عبدالحسین تهرانى موجود است زمان پایان یافتن کتاب را سال ۱۲۲۹ تعیین کرده که شاید پاکنویس آن در سال ۱۲۲۹ به پایان رسیده باشد. (الذریعة، ج۲۱، ص۳۰۰)

این کتاب در ایامى که سید محمد مجاهد در اصفهان بوده، تألیف شده است.

مباحث کتاب‌

مباحث کتاب به صورت کلى عبارتند از:

دلالت لفظ، مشتق، حقیقت و مجاز، صحیح و اعم، تعارض احوال، اوامر و نواهى، عام و خاص، مطلق و مقید، بحث مفاهیم، نسخ، تأسى به پیامبر، انواع واجب (موسّع و مضیق، تخییرى و تعیینى، کفایى و عینى)، بیان احوال کتاب و سنت، حجیت خبر واحد، راوى، شرایط عدالت، جرح و تعدیل، استصحاب، خبر متواتر، حجیت علم، حجیت ظن، اجماع، ادله عقلى و قواعد و اصول شرعى (حرج، اصالت برائت، قاعدة میسور)، اجتهاد و تقلید، استصحاب و قیاس.

ویژگى مباحث‌:

بحث تعارض احوال از صفحه ۸۸ تا ۹۸ و بحث معانى حروفى که در علم اصول مورد نیاز است، از صفحه ۹۸ تا ۱۰۷، از نوآوری هاى صاحب مفاتیح است، اگر چه بحث معانى حروف بیشتر به مباحث ادبى نزدیک است. از طرف دیگر، بعضى از مباحث الفاظ، مقدمه واجب، اجتماع امر و نهى و مسأله ضد در کتاب مطرح نشده است.

مباحث مربوط به توبه که در صفحات ۴۱۲ تا ۴۲۸ مطرح شده بیش از آن که جزء مباحث اصولى باشد از مباحث اخلاقى محسوب مى‌شود. همچنین مسائل حکم حیوان حلال گوشتى که شک در تذکیه آن هست و آیه شریفه «أحل اللّه البیع» و «أوفوا بالعقود»، صحت بیع در بیع معاطاتى و بیع فضولى و معامله صبى و بالغ، تعریف گناهان کبیره و اصرار بر گناهان صغیره از مباحث فقهى است که در کتاب مفاتیح الأصول مطرح شده‌اند. (صفحه ۵۳۴، از صفحه ۵۳۷ تا ۵۴۷ و صفحه ۵۵۳)

مباحث مستقل در کتاب‌:

بعضى از مباحث کتاب به صورت مستقل مطرح شده‌اند. این مباحث عبارتند از: مبحث حروف از صفحه ۱۰۷، اوامر و نواهى از صفحه ۱۴۹، عام و خاص از صفحه ۱۹۳، نسخ از صفحه ۲۷۹، تأسى به نبى از صفحه ۲۹۲، واجب کفایى و عینى از صفحه ۳۲۲، عدالت راوى از صفحه ۳۷۹، اخبار متواتر از صفحه ۴۵۰، حجیت ظن از صفحه ۴۹۳، اجماع و شهرت از صفحه ۵۰۶، قاعده حرج و قواعد عام در بیع از صفحه ۵۴۰، بحث عدالت به صورت کلى از صفحه ۵۶۸، اجتهاد و تقلید از صفحه ۶۳۴.

البته این تقسیم بندى داراى قاعده خاصى نیست و هر کجا مؤلف لازم دانسته آن مبحث را از سایر قسمت ها جدا کرده است.

نواقص (افتادگى‌ها در متن)

در بعضى از صفحات کتاب قسمتى از صفحه خالى و سفید است مثل صفحات ۲۳، ۲۹، ۴۲۲، ۵۴۰، ۵۷۹، ۶۸۶ که به عنوان نمونه در صفحه ۴۲۲ به نظر مى‌رسد که عبارت کتاب ناقص باشد زیرا عبارت «و منها ما یکون حراماً» ناتمام است و دنباله آن نوشته نشده و با عبارت «السابع لا إشکال و لاشبهة فی أنه إذا حصلت الندامة...» هیچ ارتباطى ندارد.

گستردگى مباحث کتاب‌:

کتاب مفاتیح الأصول در نهایت گستردگى، دلائل و اقوال و فروع اصولى را مطرح نموده به حدى که ذکر منابع و مآخذ آن بسیار دشوار است و این نشان از وسعت اطلاعات و توان علمى بالاى مؤلف دارد. با این حال مؤلف در نقل مآخذ احتیاط کرده و در مواردى که مستقیماً مطلبى را مشاهده نکرده اینگونه مى‌گوید: «المحکی عن الشیخ أبی جعفر الطوسی، حکاه العلامة فی النهایة و ولده» و در مواردى که مستقیماً به منابع رجوع کرده باشد اینگونه مى‌نویسد: «هو للطبرسی فی مجمع البیان والمحقق والسید عمیدالدین، قال العضدی و صرح العلامة و السید عمیدالدین».

مصنف در بسیارى موارد نظریات جد و پدر بزرگوارش را بیان کرده و در تأیید مطالب علمى استفاده مى‌کند، مثل ابطال نظریه قطع به خطابات قرآنى: «ولقد أطال جدی - ره - فی مقامات عدیدة فی إبطال هذه الدعوى بما لا مزید علیه شکراللّه عزوجل مساعیه الجمیلة». و یا این که در انتهاى بحث عام و خاص در تنبیه سیزدهم: «قال جدی - ره - ... و هو لجدی - قده - و والدی العلامة أعلى اللّه مقامه» و «کما أشار إلیه والدی العلامة دام ظله العالی».

خصوصیات نسخه‌ها

نسخه‌اى که به خط مؤلف نگاشته شده در دو جلد است. جلد اول از بحث دلالت لفظ تا آخر نسخ را شامل مى‌شود و جلد دوّم از تأسى به افعال پیامبر تا آخر بحث اجتهاد و تقلید را دربردارد. این دو جلد نزد یکى از نوادگانش بنام سید حسن بن سید جعفر بن على نقى بن حسن بن محمد مجاهد موجود است. (الذریعة، ج۲۱، ص۳۰۰)

نسخه‌اى نیز به خط غیرمؤلف در کتابخانه سید محمدباقر حجت موجود است. اگر آنچه در الذریعة گفته شده صحیح باشد که جلد دوم نسخه خطى تا آخر بحث اجتهاد و تقلید است، بنابراین مباحث استصحاب، قیاس و تعادل و تراجیح در نسخه‌اى که به خط مؤلف مى‌باشد در ابتدا جزء کتاب نبوده و بعدها به آن اضافه شده است.

چاپ کتاب‌

کتاب مفاتیح براى اولین بار در سال ۱۲۷۰ با تصحیح محمدحسن بن على قمى در ایران چاپ شده و براى بار دوم در سال ۱۲۹۶ انتشار یافته است.

منبع

• نرم افزار اصول فقه، مرکز نور.

متن کتاب

مفاتيح الأصول